اختلال یادگیری چیست؟

اختلال یادگیری یا ناتوانی یادگیری، نام کلی‌ای است که طیف وسیعی از مشکلات یادگیری را شامل می‌شود. اختلال یادگیری به معنای نقص در هوش یا انگیزه‌ نیست. کودکان دچار اختلال یادگیری تنبل یا کودن نیستند، در حقیقت اکثر آنها به اندازه‌ی سایرین باهوش هستند و فقط مغزشان به طریقه‌ی متفاوتی عمل می‌کند. این تفاوت‌ها در مغز در نحوه‌ی دریافت و تجزیه ‌و تحلیل اطلاعات این کودکان اثر می‌گذارد.

به زبان ساده، کودکان و بزرگسالانی که به اختلال یادگیری دچارند متفاوت از سایرین می‌بینند، می‌شنوند و درک می‌کنند. آنها به همین دلیل در یادگیری اطلاعات و مهارت‌های تازه یا به کارگیری آموخته‌‌هایشان با مشکل مواجه می‌شوند. شایع‌ترین انواع اختلالات یادگیری عبارت‌اند از: اِشکال در خواندن، نوشتن، ریاضیات، استدلال، گوش کردن و حرف زدن.

کودکان دچار اختلالات یادگیری می‌توانند موفق باشند

روبرو شدن با این احتمال که فرزندتان دچار اختلال یادگیری باشد دشوار است. ممکن است فکر کنید که با وجود این مشکل آینده‌ی او چگونه خواهد بود؟ یا چطور باید از پس مدرسه بربیاید؟ ممکن است نگران باشید که به علت این اختلال به فرزندتان برچسب «کُندذهن» بخورد یا به مدارس کودکان استثنایی معرفی شود.

آنچه در این میان اهمیت دارد این است که به یاد داشته باشید اکثر کودکان دچار اختلال یادگیری به اندازه‌ی سایرین باهوش هستند، فقط لازم است آموزش آنها به نحوی باشد که با شیوه‌ی یادگیری مختصِ آنها سازگاری داشته باشد. به عنوان والدین چنین کودکانی لازم است درباره‌ی این اختلالات به طور کلی و درباره‌ی مشکل فرزندتان به طور خاص مطالعه کنید تا بتوانید در مسیر موفقیت تحصیلی، او را یاری کنید.

علائم و نشانه‌های اختلالات و ناتوانایی‌های یادگیری

اگر شک دارید، معطل نکنید. اگر احتمال می‌دهید مشکلات یادگیری فرزندتان نیاز به رسیدگی خاص دارد لطفا برای دریافت کمک تعلل نکنید. در مواجهه با اختلال یادگیری هرچه سریع‌تر اقدام کنید شانس اینکه فرزندتان بتواند به حداکثر پتانسیل‌هایش دست پیدا کند را بالاتر برده‌اید.

اختلالات یادگیری در هر کودک به شکل خاصی خود را نشان می‌دهد. یک کودک ممکن است برای خواندن و هجی کردن مشکل داشته باشد، در حالیکه دیگری عاشق کتاب است اما در درک ریاضیات مشکل دارد. کودکی دیگر هم ممکن است برای درک آنچه دیگران می‌گویند یا مکالمه‌ها مشکل داشته باشد. مشکلات یادگیری تفاوت بسیاری با هم دارند اما همگی جزئی از اختلالات یادگیری هستند.

تشخیص اختلال یادگیری همیشه هم کار ساده‌ای نیست و به علت گستردگی انواع آن، هیچ نشانه یا علامت واضحی که مدرکی دال بر یک اختلال باشد نمی‌توان معرفی کرد. اگرچه، در هر سنی مشاهده و بروز برخی نشانه‌ها معمول‌تر است که اگر درباره‌ی آنها اطلاع داشته باشید می‌توانید به سرعت متوجه‌ی احتمال اختلال یادگیری فرزندتان بشوید و به سرعت برای کمک گرفتن اقدام کنید.

فهرستی که در ادامه می‌آید برخی از نشانه‌های جدی اختلال یادگیری است. فراموش نکنید ممکن است همه‌ی کودکان گاهی دچار برخی از این نشانه‌ها بشوند، اما آنچه احتمال وجود اختلال یادگیری را مطرح می‌کند عدم تسلط دائمی در انجام و تکمیل مهارت‌های خاص است.

علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری در سنین پیش از مدرسه

وجود مشکل…

• در تلفظ کردن کلمات
• در یافتن واژه‌ی مناسب
• در بازی کلمات هم‌قافیه (سر، در، پر)
• در یادگیری حروف الفبا، اعداد، رنگ‌ها، اشکال، روزهای هفته
• در پیگیری دستورالعمل‌ها و در آموختن روال کارها
• در به دست گرفتن مداد، ماژیک و قیچی یا وجود اشکال در رنگ کردن تصاویر بدون بیرون زدن از خط
• در کار با دکمه، زیپ، قزن و یادگیری بستن بند کفش‌ها

علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری در سنین ۵ تا ۹ سال

• درک ارتباط موجود بین حروف و صداها برایش دشوار است.
• در ترکیب اصوات برای تولید کلمات با مشکل روبرو است.
• در هنگام خواندن کلمات ساده دچار سردرگمی می‌شود.
• به طور دائم غلط‌های املایی داشته و روخوانی او پُراشکال است.
• در یادگیری مفاهیم پایه‌ای ریاضیات مشکل دارد.
• در خواندن ساعت و به خاطر سپردن ترتیب و توالی‌ها راحت نیست.
• در یادگیری مهارت‌های جدید کُند است.

علائم و نشانه‌های اختلالات یادگیری در سنین ۱۰ تا ۱۳ سال

• در درک مطلبی که خوانده‌ است یا مهارت‌های ریاضی ضعف دارد.
• در پاسخگویی به سوالات بازپاسخ (سوالاتی هستند که بر خلاف سوالات تستی یا بله و خیر باید جواب آنها را خود دانش‌آموز به خاطر بیاورد) مشکل دارد.
• در پاسخگویی به سوالات مرتبط با لغات با مشکل روبرو است.
• خواندن و نوشتن را دوست ندارد و از روخوانی با صدای بلند اجتناب می‌کند.
• در یک متن واحد یک کلمه‌ را به روش‌های متفاوتی تلفظ می‌کند.
• مهارت‌های سازمان‌دهی ضعیفی دارد ( تخت‌خواب، تکالیف مدرسه و میز او نامنظم و نامرتب هستند).
• در دنبال کردن بحث‌های کلاسی و بیان نظرات خود با سختی روبرو است.
• دست‌خط بدی دارد.

برای تشخیص اختلالات یادگیری دقت به مراحل طبیعی رشد کودکان پیش از ورود به دبستان بسیار با اهمیت است. یافتن زودهنگام تفاوت بین کودک با سایرین، می‌تواند نشانه‌ای از ناتوانایی‌های یادگیری باشد و اصلاح مشکلاتی که سریع‌تر تشخیص داده شوند راحت‌تر خواهد بود.

ممکن است تا زمانی که کودک به سنین بالاتر می‌رسد، تاخیر در مراحل رشد به عنوان علامت اختلال یادگیری در نظر گرفته نشود. اما اگر شما وقتی فرزندتان کوچک است متوجه این علائم باشید، می‌توانید مداخله را زودتر آغاز کنید. شما بهتر از همه فرزندتان را می‌شناسید، پس بدانید اگر احتمال می‌دهید مشکلی وجود دارد از انجام ارزیابی ضرر نخواهید کرد. همچنین می‌توانید از پزشک اطفال درخواست کنید نمودار رشد کودک را در اختیار شما قرار دهد تا بتوانید مسیر رشد او را از نظر طبیعی بودن بررسی کنید.

مشکل در خواندن، نوشتن و ریاضیات

اختلالات یادگیری معمولا بر اساس مهارت‌های مرتبط با تحصیل طبقه‌بندی می‌شوند. اختلالات یادگیری در مورد کودکی که به مدرسه می‌رود معمولا حول خواندن، نوشتن یا ریاضیات دور می‌زند.

اختلال یادگیری در خواندن (نارساخوانی) (dyslexia)

اختلال یادگیری خوانشی دو نوع متفاوت دارد. اختلال بنیادی در خواندن، زمانی است که فرد برای درک ارتباط موجود بین اصوات، حروف و کلمات با مشکل روبرو است و اختلال در درک مطلب، زمانی رخ می‌دهد که فرد برای درک مطلب حین خواندن کلمات، عبارات و پاراگراف‌ها با مشکل روبرو باشد.

علائم اختلال خواندن شامل مشکل داشتن با:

• شناسایی حروف و کلمات
• فهمیدن کلمات و معنی
• سرعت خواندن و روان بودن
• و مهارت‌های کلی با واژگان است.

اختلال یادگیری در ریاضیات (dyscalculia)

اختلال یادگیری ریاضی بسته به توانایی‌ و ضعف‌ کودک در سایر زمینه‌ها به صورت‌های بسیار مختلفی بروز پیدا می‌کند. توانایی ریاضی کودک با توجه به سایر اختلال‌ها و اِشکالات تحت تاثیر قرار می‌گیرد. مشکل در زبان‌آموزی، اختلالات دیداری یا مشکل در ترتیب‌گذاری، حافظه یا سازماندهی همگی به صورت‌های متفاوتی بر اختلال ریاضی فرد اثر می‌گذارند.

کودکی که دچار اختلال اساسی ریاضیات است ممکن است با به خاطرسپردن و سازماندهی اعداد، علامت‌های ریاضی و قوانین اعداد (مانند:۱۰=۵+۵ یا ۲۵=۵ ×۵) مشکل داشته باشد. این کودکان ممکن است با قوانین شمارش اعداد (مانند شمارش دوتایی …۲،۴،۶یا پنج‌تایی …۵،۱۰،۱۵) یا خواندن ساعت راحت نباشند.

اختلالات یادگیری در نوشتن (dysgraphia)

اختلال نوشتن می‌تواند شامل عمل فیزیکی نوشتن یا عمل ذهنیِ درک و آمیختن اطلاعات با یکدیگر باشد. اختلال اساسی نوشتاری مربوط به اِشکال در شکل دادن فیزیکی به کلمات و حروف روی کاغذ است. در اختلال بیانی نوشتاری فرد در سازماندهی به افکار برای انتقال دادن به روی کاغذ دچار اِشکال است.

نشانه‌های ناتوانی در نوشتن حول عمل نوشتن دور می‌زند. این نشانه‌ها شامل مشکلاتی با:

• مرتب بودن و ثبات نوشتاری
• کپی بدون اشکال حروف و کلمات
• ثبات در املای یک کلمه
• سازماندهی و پیوستگی نگارش

انواع دیگر اختلال و ناتوانی یادگیری

خواندن، نوشتن و ریاضیات تنها مهارت‌هایی نیستند که تحت تاثیر اختلال یاگیری قرار می‌گیرند. انواع دیگر اختلال یادگیری می‌تواند شامل مشکلات حرکتی (در حرکت یا هماهنگی)، فهم زبان شفاهی، تمیز دادن اصوات از هم، و تفسیر اطلاعات دیداری باشد.

ناتوانی یادگیری در مهارت‌های حرکتی (dyspraxia)

مشکلات حرکتی مربوط به اختلالاتی در حرکت و هماهنگی هستند، چه این اختلالات در مهارت‌های حرکتی ظریف (بریدن، نوشتن) باشد چه در مهارت‌های حرکتی درشت (دویدن، پریدن). گاهی از ناتوانی حرکتی به عنوان یک اختلال «برون‌داد» یاد می‌شود؛ برون‌داد به اطلاعات خروجی از مغز اشاره دارد که مغز فرد برای دویدن، پریدن، نوشتن یا بُریدن به اندام‌های مربوط می‌فرستد تا این اعمال انجام شوند.

وجود مشکل در مهارت‌های فیزیکی‌‌ای که به هماهنگی دست با چشم نیاز دارند، مانند به دست گرفتن مداد و بستن دکمه‌های پیراهن از جمله علائم نشان دهنده‌ی ناتوانی حرکتی در کودکان است.

ناتوانی یادگیری زبان (aphasia/dysphasia)

توانایی درک یا تولید زبان شفاهی در این اختلال تحت تاثیر قرار می‌گیرد. زبان نیز یک برون‌داد است زیرا به سازماندهی افکار در مغز و انتخاب کلمه‌ی درست، برای بیان شفاهی چیزی یا برقراری ارتباط با کسی، نیاز دارد.

علائم مشکلات یادگیری زبان شامل اختلالاتی در مهارت زبان گفتاری، مانند توانایی تعریف مجدد یک داستان و روانی کلام، همچنین توانایی درک معنای کلمات، جایگاه دستوری کلمه، دستورالعمل‌ها و غیره است.

اهمیت چشم و گوش در مشکلات پردازش شنیداری یا دیداری

چشم‌ها و گوش‌ها ابزار ابتدایی انتقال اطلاعات به مغز هستند، این فرآیند را گاهی «درون‌داد» می‌نامند. اگر هر یک از این دو درست کار نکنند، می‌توانند روی یادگیری اثر منفی بگذارند.

اختلال پردازش شنیداری: متخصصان قدرت شنوایی خوب را در زبان تخصصی مهارت‌های «پردازش شنیداری» یا «زبان دریافتی» می‌نامند. درست شنیدن اثر مهمی روی توانایی خواندن، نوشتن و هجی کردن دارد. عدم توانایی در تشخیص تفاوت‌های ظریف بین صداها یا شنیدن صداها با سرعتی کندتر یا تندتر، بیان کلمات و درک مفاهیم پایه‌ای خواندن و نوشتن را دشوار می‌کند.

اختلال پردازش دیداری:

متخصصین از کاری که چشم انجام می‌دهد به عنوان «پردازش دیداری» یاد می‌کنند. اختلال در ادراک دیداری شامل عدم تشخیص تفاوت‌های ظریف در اشکال، معکوس کردن حروف یا اعداد (آیینه نویسی)، جاانداختن کلمات، جاانداختن خطوط، ادراک غلط عمق یا فاصله، و وجود اختلال در هماهنگی بین دست‌ با چشم‌ها‌ست. ادراک بینایی می‌تواند بر مهارت‌های حرکتی درشت و ظریف، خواندن و درک متن، و ریاضیات اثر بگذارد.

سایر اختلالاتی که بر یادگیری اثرگذارند

مشکل در مدرسه همیشه به دلیل اختلالات یادگیری به وجود نمی‌آید. گاهی اضطراب، افسردگی، اتفاقات استرس‌زا، ترومای عاطفی و شرایط دیگری وجود دارند که روی تمرکز کودک اثر می‌گذارند و یادگیری را بیشتر به یک چالش تبدیل می‌کنند. به علاوه، اختلال کم‌توجهی و بیش‌فعالی (ADHD) و اُتیسم گاهی به همراه اختلالات یادگیری وجود دارند یا اینکه با آن‌ها اشتباه گرفته می‌شوند.

• اختلال نقصِ توجه و بیش‌فعالی (ADHD)

در حالی که جز اختلالات یادگیری محسوب نمی‌شود، به طور قطع یادگیری را تحت تاثیر قرار می‌دهد. کودکانی که به نقصِ توجه و بیش‌فعالی دچارند در آرام گرفتن روی صندلی، حفظ تمرکز، دنبال کردن دستورالعمل‌ها، مرتب و سازماندهی‌شده عمل کردن و انجام دادن تکالیف مدرسه مشکل دارند.

• اُتیسم

اتیسم و آسپرگر هر دو جزو اختلالات فراگیر رشدی هستند. کودکان مبتلا به این دو بیماری در رسیدن به سطح مطلوبی از مهارت‌های تحصیلی با مشکل مواجه‌اند. کودکان مبتلا به اختلالات طیف اتیسم ممکن است در برقراری ارتباط، درک زبان بدن، یادگیری مهارت‌های پایه، پیدا کردن دوست و برقراری تماس چشمی مشکل داشته باشند.

امید‌هایی در مورد اختلالات یادگیری: مغز می‌تواند تغییر کند

درک عملکرد مغز چگونه به ما در مواجهه با اختلال یادگیری کمک می‌کند

مغز را مانند خطوط ارتباطی تلفن در نظر بگیرید، وجود اختلال در سیم‌کشی ارتباطات معمول را دچار مشکل کرده و انتقال اطلاعات را به کاری سخت تبدیل می‌کند. اگر خطوط تلفن در بخش خاصی از شهر دچار اشکال شده باشد، مخابرات می‌تواند مشکل را با سیم‌کشی مجدد حل کند.

مشابه با مثال بالا، تحت شرایط مناسب یادگیری، مغز قادر خواهد بود با شکل‌دهی مجدد ارتباطات سلول‌های مغزی خود را از نو سازمان بدهد. این ارتباطات تازه مهارت‌هایی مانند خواندن و نوشتن را ساده می‌کنند؛ مهارت‌هایی که با ارتباطات مغزی سابق برای فرد دشوار بودند.

پیشرفت علمی بزرگی در شناسایی نحوه‌ی عملکرد مغز پدید آمده است. «انعطاف‌پذیری مغزی» یکی از یافته‌های مهم علمی است که امید‌های تازه‌ای را درباره‌ی اختلالات و ناتوانایی‌های یادگیری به وجود آورده است. انعطاف‌پذیری مغز به توانایی طبیعی و مادام‌العمر مغز برای تغییر اشاره دارد. مغز می‌تواند در طول حیات فرد و در پاسخ به تجربیات و یادگیری‌ها، سلول‌ها و ارتباطات عصبی جدید بسازد.

این یافته‌ی علمی به خلق درمان‌های پیشگامانه‌ای برای اختلالات یادگیری منجر شده که از توانایی مغز برای تغییر بهره برده‌اند. برنامه‌های خلاقانه آموزشی برای شناسایی و تقویت حوزه‌های ضعیف شناختی از تمرین‌های استراتژیک استفاده می‌کنند. برای مثال در مورد کودکانی که در تمیز و تشخیص صداهای یک کلمه مشکل دارند، برنامه‌های کامپیوتری‌ای وجود دارند که سرعت بیان کلمه را پایین می‌آورند تا کودک متوجه‌ لغت بشود و به تدریج سرعت درک لغات او بهبود پیدا کند.

انعطاف‌پذیری مغز برای تمام دانش‌آموزان دچار اختلال یادگیری امید‌هایی را فراهم آورده است. تحقیقات بعدی می‌تواند به یافتن درمان‌های تازه‌ای منتهی شود که به جای تکیه‌ی صرف به استراتژی‌های جبرانی برای خنثی کردن این ضعف‌ها، راهی برای درمان دلیل اصلی اختلالات یادگیری پیدا کنند.